श्रीमद्भगवद्गीता सनातन धर्मको एक महान दार्शनिक ग्रन्थ हो, जसमा भगवान् श्रीकृष्णले अर्जुनलाई युद्धभूमिमा जीवन, धर्म, कर्म र भक्तिको गूढ रहस्यहरू बताउनु भएको छ। गीता ४.१३ मा श्रीकृष्ण भन्नुहुन्छ:
"चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः।"
यस श्लोक अनुसार, समाजलाई चार वर्णमा विभाजन गर्ने व्यवस्था भगवानले गुण (सत्त्व, रज, तम) र कर्म (व्यवहार/कार्य) को आधारमा गर्नुभएको हो, जन्मको आधारमा होइन।
जब श्रीकृष्णले स्वयं वर्ण व्यवस्था गुण र कर्मका आधारमा गर्नुभयो भने, के उहाँमा ती चारै वर्णका गुणहरू थिए? मलाई लाग्छ निःसन्देह थिए । भगवान् श्रीकृष्ण पूर्ण पुरुषोत्तम हुनुहुन्छ, र उहाँमा सबै प्रकारका गुणहरूको समावेश पाइन्छ। अब हामी चारै वर्णका विशेषता अनुसार श्रीकृष्णका जीवन घटनाहरूको विश्लेषण गर्दै यो पुष्टि गर्छौं।
१. ब्राह्मण: ज्ञान, सत्य, अध्यात्म र संयम
ब्राह्मणको प्रमुख धर्म भनेको ज्ञानको खोज र प्रसार हो। आत्मसंयम, वेद-अध्ययन, ध्यान, सत्यको पालन ब्राह्मणका गुण हुन्। श्रीकृष्णले कुरुक्षेत्रमा अर्जुनलाई जीवनको रहस्य बताउँदै गीता उपदेश दिनुभयो। गीता एक यस्तो ग्रन्थ हो जसले ब्रह्मविद्या, कर्मयोग, भक्तियोग, र ज्ञानयोगको शिक्षा दिन्छ।
त्यसैले, श्रीकृष्णमा ब्राह्मणको गुण उच्चतम स्तरमा देखिन्छ।
२. क्षेत्रीय : पराक्रम, युद्धकला, धर्म र न्याय
क्षेत्रीयले समाजको रक्षाका लागि युद्ध गर्नु पर्दछ, अन्यायको विरोध गर्नुपर्छ। श्रीकृष्ण यद्यपि युद्धमा आफैं लड्नु भएन, तर उहाँले धर्मपक्षमा दृढ भूमिका निभाउनुभयो। अर्जुनको सारथी बनेर, नीति र रणकौशलको प्रयोग गरेर कौरवहरूमाथि विजय प्राप्त गर्न मद्दत गर्नुभयो।
यो क्षेत्रीय गुणको उदाहरण हो।
३. वैश्य — कृषिकर्म, व्यापार, पशुपालन
वैश्यको धर्म आर्थिक प्रबन्ध हो — व्यापार, कृषिकर्म र गोपालन। श्रीकृष्ण बाल्यकालमा ग्वालाको रुपमा कृषिकर्म, पशुपालनमा लाग्नु भो । यो वैश्यको गुण थियो।
४. शूद्र — सेवा, समर्पण, सहकार्य
शूद्रले समाजको सेवा गर्छ। अन्यको सहयोगी बन्ने, सेवा गर्ने यस वर्णको विशेषता हो। श्रीकृष्णले कुरुक्षेत्रमा अर्जुनका रथका सारथी बन्नु —
एक राजकुमारका निम्ति सेवक बन्नु, एकदमै उच्च सेवा भाव दर्शाउने कर्म हो। यो भूमिकाले शूद्रको भावलाई पनि उहाँमा देखाउँछ।
त्यसैले भगवान् श्रीकृष्ण कुनै एक वर्णमा मात्र सीमित हुनु हुन्नथ्यो । उहाँ सर्वगुणसम्पन्न हुनु हुन्थ्यो । ब्राह्मणको ज्ञान, क्षत्रियको शौर्य, वैश्यको पालनकर्म, र शूद्रको सेवा भावना —
यी सबै गुणहरू उहाँमा समानरूपले विकसित थिए।
श्रीमद्भगवद्गीतामा वर्ण व्यवस्था जन्म होइन, गुण र कर्म को आधारमा बनाइएको भन्ने कुरालाई स्वयं श्रीकृष्णले आफ्नो जीवनबाट प्रमाणित गर्नुभएको छ।
